Εμμανουήλ Γ. Μαύρου «Ο υιός του Νείλου»
Η εξουσία της διαφθοράς και η διαφθορά της εξουσίας
Το θέμα
Το μυθιστόρημα «Ο υιός του Νείλου» είναι ένα βιβλίο που γράφτηκε σαν για να γίνει κινηματογραφική ταινία. Σκηνοθέτης, εξάλλου, ο συγγραφέας Εμμανουήλ Γ. Μαύρος, δεν μπορεί κι αυτός, όπως συμβαίνει συνήθως με όλους όσοι μπαίνουν σ’ αυτή τη δοκιμασία της γραφής, να γλιτώσει απ’ το κυνηγητό της καθημερινής του εργασίας και τριβής. Ο αναγνώστης αισθάνεται να είναι ταυτόχρονα και θεατής ενός έργου που παίζεται μπροστά στην οθόνη του μυαλού του. Φαινομενικά πρόκειται για μια αστυνομική περιπέτεια, η πρωταγωνίστρια της οποίας ενσαρκώνει ένα διπλό ρόλο: της επιστήμονος αρχαιολόγου και της αυτοσχέδιας, λόγω των περιστάσεων, αστυνομικού. Στην ουσία πρόκειται για το σκληρό και ανυποχώρητο αγώνα ενός ανθρώπου ο οποίος αποφασίζει να υπερβεί όλα τα εμπόδια που ορθώνονται μπροστά του για να φτάσει στο τέλος μιας σκοτεινής ιστορίας ρίχνοντας σ’ αυτή το φως της αλήθειας. Και η διαδρομή αυτή δεν είναι παρά ένα στοίχημα ζωής, που μπορεί, ωστόσο, να καταλήξει στο θάνατο.
Μια νεαρή, δυναμική, τολμηρή και γοητευτική ελληνίδα αρχαιολόγος μπαίνει αναπάντεχα, μέσω των παπύρων οι οποίοι αποτελούν και το πεδίο των επιστημονικών της ενδιαφερόντων, στα άδυτα των θρησκευτικών μυστηρίων και των ανθρώπων που τα διαχειρίζονται. Αλλά τα πράγματα εκεί δεν είναι ούτε τόσο αθώα ούτε τόσο απλά όσο φαίνονται με μια πρώτη ματιά. Όσο τα πλησιάζει κανείς, τόσο ανακαλύπτει το αδίστακτο πρόσωπο της διαπλοκής και των συμφερόντων που καλύπτονται πίσω από την κουρτίνα των βαρύγδουπων τίτλων και φωτεινών επιγραφών.
Και το ερώτημα ορθώνεται αμείλιχτο: ή κάνεις πίσω για να αποφύγεις τις δυσάρεστες εξελίξεις και να προστατεύσεις τη ζωή σου ή προχωράς μπροστά γνωρίζοντας, ωστόσο, καλά πως κάποια στιγμή μπορεί και να πάψεις ακόμη και να υπάρχεις. Και στη δεύτερη περίπτωση το αποτέλεσμα δεν εξαρτάται μόνο από τους δικούς σου χειρισμούς στα πιο κρίσιμα σταυροδρόμια· εξαρτάται και από την καλή σου ή την κακή σου τύχη.
Οι συγκρούσεις…
«Ο υιός του Νείλου» παραπέμπει από τον τίτλο του ακόμη σε μυστηριώδεις περιοχές του μεταφυσικού και υπερβατικού. Και ταυτόχρονα ψηλαφίζει την υπόγεια ψυχική σύνδεση του ανθρώπου με τα στοιχεία της φύσης και την εξάρτησή του από αυτά. Σε σημείο, μάλιστα, να τα θεοποιεί και να τα λατρεύει, ακόμη και σήμερα, μέσα σ’ αυτό το ηλιόλουστο ξέσπασμα της τεχνολογίας. Ο συγγραφέας, ωστόσο, δεν τρέφει αυταπάτες· αντιθέτως επιχειρεί με τη γραφή του να απελευθερώσει τον αναγνώστη του από αυταπάτες, παρουσιάζοντας ανάγλυφα μπροστά του, μέσω της ηρωίδας του, όλο το εύρος και το βάθος του πίνακα της υποκρισίας και της κακότητας που χαρακτηρίζει τους διαχειριστές όλων των μύθων και των δογμάτων.
Ο συγγραφέας, προφανώς, δεν επιλέγει τυχαία έναν νέο άνθρωπο για να τον βάλει να συγκρουστεί μ’ ένα ισχυρό κατεστημένο που έχει παλιές και βαθιές ρίζες. Και φυσικά δεν επιλέγει τυχαία μια γυναίκα για να φέρει ανατροπές μέσα σ’ ένα ανδροκρατικό σύστημα που αναπαράγει ευλαβικά και τυραννικά τα κοινωνικά στερεότυπα περί του ισχυρού και ασθενούς φύλου. Μπορεί εμείς οι άντρες, στην αγοραία μας στάση ζωής και την ανάλογη φρασεολογία μας, να λέμε τα δικά μας περί γυναίκας και όσων αυτή αντιπροσωπεύει.
Αλλά η γυναίκα είναι μια φύση ανυπόταχτη, όσο κι αν ποικίλοι καταναγκασμοί επιχειρούν από τη βαθιά αρχαιότητα να τη χειραγωγήσουν και να τη θέσουν στο περιθώριο, βάζοντάς την να παίζει δευτερεύοντες συμπληρωματικούς ρόλους. Όντας, ωστόσο, έξω και σε απόσταση από τα περίπλοκα και πονηρά παιχνίδια της εξουσίας, έχει την καθαρή σκέψη να αντικρίζει με ρεαλισμό και να κρίνει με τόλμη την υπεροψία κάθε μορφής οργανωμένης δύναμης, διακηρύσσοντας πως καμιά εξουσία των ανθρώπων δεν είναι αιώνια και απαρασάλευτη.
Ο συγγραφέας, λοιπόν, πλάθει τη μορφή μιας ηρωίδας που υπακούει μόνο στη φωνή της επιστημονικής της εντιμότητας και ακολουθεί το πάθος της δικής της ψυχής για την εύρεση της αλήθειας. Μπροστά στο κρίσιμο σταυροδρόμι όπου καλείται να ακολουθήσει τον εύκολο δρόμο της κακίας και του συμβιβασμού από τη μια και το δύσκολο μονοπάτι της αρετής, απ’ την άλλη, παίρνει χωρίς αναστολές και μεμψιμοιρίες την απόφασή της: συγκρούσεις και ανατροπές μέσα σε μια περίπλοκη αλυσίδα απροσδόκητων επεισοδίων, όπου η αμαρτία γιγαντώνεται και αγριεύει σαν λερναία Ύδρα. Αλλά η προσωπική αυτή επιλογή του ανθρώπου να συγκρουστεί με μιαν αντικειμενική πραγματικότητα κατά πολύ ισχυρότερη από τις υποκειμενικές του δυνάμεις συνιστά μιαν ύβριν. Αλλά η ύβρις αυτή αποτελεί μιαν αναγκαία και αδυσώπητη συνθήκη, χωρίς την οποία κανένας τροχός δε γυρίζει και καμιά άμαξα δεν τραβά προς τα μπρος.
οι υπερβάσεις…
Κάποιος ή κάποιοι πρέπει να καούν μέσα σ’ αυτή τη νομοτέλεια και τη διαλεκτική της ζωής. Και αυτοί δεν είναι οι πολλοί. Ούτε καν οι λίγοι. Μπορεί να είναι ο ένας. Ή η μία. Που αισθάνεται, ωστόσο, καλά πως η γνώση δεν είναι μόνο δύναμη, όπως συνηθίζεται να λέγεται. Αλλά αισθάνεται πως η γνώση είναι κίνδυνος. Και τα σήματα που εκπέμπει πολλαπλά και ηχηρά. Και αρκετοί τριγύρω οι φρόνιμοι φίλοι που προτείνουν την οπισθοχώρηση και τη σύνεση της σιωπής. Αλλά το τι θα πράξεις σε μια δεδομένη στιγμή, όταν έχουν ανοίξει καινούργια μονοπάτια, δεν είναι και τόσο απλό. Είναι, αντίθετα, μια σύνθετη εσωτερική παρόρμηση, που σε στέλνει να τρέξεις στο δρόμο μετ’ εμποδίων, θέτοντας σε συναγερμό όλες τις σωματικές σου και πνευματικές σου δυνάμεις.
Γιατί στην περίπτωση του ανήσυχου και δυναμικού ανθρώπου το παν είναι η υπέρβαση. Η υπέρβαση της υπάρχουσας τάξης, η υπέρβαση των κανόνων και των αξιών που το σύστημα έχει επιβάλει, η υπέρβαση του εαυτού μας. Χωρίς την υπέρβαση το άτομο δε δικαιώνεται. Παραμένει μια μονάδα χαμένη ανάμεσα σε μυριάδες άλλες. Και χωρίς την υπέρβαση το σύνολο καταδικάζεται στη στασιμότητα, στη μιζέρια και την υποταγή σε μια φρικτή μοίρα. Πρέπει κάποιος να βρεθεί για να ταράξει τα λιμνάζοντα ύδατα. Με το πιο πιθανό αποτέλεσμα να τον πνίξουν τα λιμνάζοντα ύδατα, στέλνοντας προς κάθε κατεύθυνση το μήνυμα πως όποιος τολμήσει να τα βάλει μαζί τους, θα φάει τελικά το κεφάλι του.
«Ο υιός του Νείλου» είναι μια σκληρή περιπέτεια με κυρίαρχο το στοιχείο της δραματικής έντασης. Η δράση κινείται μέσα από αντιθέσεις και συγκρούσεις. Αλλά οι συγκρούσεις αυτές είναι εξωτερικές, σημειώνονται δηλαδή μεταξύ ανθρώπων και χαρακτήρων που εκφράζουν διαφορετικά πιστεύω και διαφορετικές αξίες. Η ηρωίδα δρα χωρίς διλήμματα και εσωτερικές αναστολές. Και προχωρά αταλάντευτη για να φτάσει σ’ αυτό που της υπαγορεύει ο επιστημονικός της λόγος και ο χαρακτήρας της. Παρότι γι’ αλλού ξεκινά να ερμηνεύει και να ερευνά, η ίδια η έρευνα την οδηγεί αλλού: σε άλλους κόσμους, κόσμους πρωτόγνωρους και πρωτόγονους όσον αφορά την αισθητική τους και την ηθική τους.
και η ανατροπή
Κι έτσι μέσα σ’ έναν κόσμο διπρόσωπο και υποκριτικό το άτομο αρχίζει να χάνει πλέον την εμπιστοσύνη του στο συνάνθρωπό του και τις αξίες που υποτίθεται ότι αυτός αντιπροσωπεύει. Σε εποχές βαθιάς κρίσης ανασύρονται με μεγάλη ευκολία σκονισμένα κείμενα του παρελθόντος που μιλούν για προφήτες, θεούς και μεσσίες. Κουρασμένος ο άνθρωπος και βυθισμένος στα αδιέξοδά του, στρέφει εναγωνίως την προσοχή του σε μηνύματα που έρχονται από άλλες εποχές και άλλες περιοχές, ελπίζοντας πως η λύση που δε φαίνεται να ’ρχεται από τα κοντινά, ενδέχεται εντέλει να ’ρθει από τα μακρινά. Και από αλλού. Από άγνωστους νέους θεούς, οι οποίοι εκκολάπτονται μέσα στο δίχτυ μιας μυστικοπάθειας που περιέχει κάτι απ’ το παλιό και κάτι απ’ το καινούργιο.
Το μυθιστόρημα αφήνει, ωστόσο, τη γεύση της φρεσκάδας και της νεανικής ορμής. Και την αισιοδοξία πως όλο αυτό το τεράστιο οικοδόμημα που στεγάζει το μυστήριο από τη μια και την ανηθικότητα απ’ την άλλη, δεν είναι ούτε άτρωτο ούτε αιώνιο. Φτάνει η απόφαση των ανθρώπων που έχουν ανοιχτά τα μάτια της ψυχής τους για να το γκρεμίσουν και να δώσουν ελπίδα στον κόσμο. Γιατί εντέλει «Ο υιός του Νείλου» και ο υιός κάθε Νείλου δεν υπάρχει. Αν υπάρχει κάτι πάνω απ’ όλες τις θεωρίες και πάνω απ’ όλα τα δόγματα, αυτό είναι η θεωρία του ανθρώπου και το δόγμα του ανθρωπισμού. Κι όσοι βλέπουν λίγο πιο πέρα και λίγο πιο μέσα από εκεί που φτάνουν τα μάτια τους, δικαιούνται να διατυπώνουν έναν λόγο πιο μεστό κι έχουν χρέος να παλεύουν για ν’ ανοίξουν και τα μάτια των άλλων.
Δημήτρης Βλαχοπάνος
Φιλόλογος
